Dat een wachtdienst waarbij een brandweerman thuis moet blijven om binnen de 8 minuten na een oproep aanwezig te zijn op het werk integraal arbeidstijd is, had het Hof van Justitie al verduidelijkt in zijn arrest van 21 februari 2018 (Matzak-arrest). Recente Belgische rechtspraak volgt deze rechtspraak (zie bv. Arbh. Brussel 20 januari 2020).
Wacht- of stand-by diensten thuis kunnen inderdaad beschouwd worden als arbeidstijd voor zover uit de omstandigheden blijkt dat een werknemer ter beschikking is van zijn werkgever, zonder dat hij zelf zijn vrije tijd kan invullen en dat concrete modaliteiten van bereikbaarheid dit rechtvaardigen.
Hoe die beoordeling kan gebeuren en welke concrete criteria in aanmerking moeten worden genomen, heeft het Hof van Justitie verduidelijkt op 9 maart 2021 in twee arresten. In een eerste (Duitse) zaak betrof het een brandweerman die niet verplicht was om thuis te zijn, maar bij een oproep wel binnen 20 minuten de stadsgrenzen moest kunnen bereiken in brandweertenue en met de brandweerwagen, waarbij het evenwel toegelaten was om van de regels van de wegcode af te wijken. In een tweede (Sloveense) zaak betrof het een technicus die tijdens zijn wacht (afgelegen) zendcentra in de bergen moest controleren, zodat hij in de praktijk tijdens de wacht niet naar huis kon keren, ook al was dat niet verboden. Bij een oproep moest hij binnen het uur op de werkplaats aanwezig zijn.
1. WELKE CRITERIA ZIJN RELEVANT?
Het Hof hanteert twee criteria:
1. De duur van de interventietijd
Een korte interventietijd van enkele minuten (bv. 8 minuten in de Matzak-case, 20 minuten in de Duitse zaak) is een element om de wachtdienst integraal als arbeidstijd te beschouwen, aangezien een werknemer dan in de praktijk wordt ontmoedigd om enige ontspanning in te plannen. Dit zal echter altijd in concreto beoordeeld moeten worden, rekening houdend met de andere verplichtingen die de werknemer krijgt opgelegd (bv. verplichting om thuis te blijven) of de faciliteiten die hem worden geboden bij de wachtdienst (bv. brandweerman die de sirenes van de dienstwagen mag gebruiken, de mogelijkheid om vanop afstand te interveniëren).
2. Het gemiddeld aantal interventies uitgevoerd tijdens de wachtdienst
Indien een werknemer tijdens zijn wachtdienst veelvuldig wordt opgebeld voor een interventie, heeft hij gedurende zijn perioden van inactiviteit minder mogelijkheden om zijn tijd vrij in te vullen. Dit geldt des te meer wanneer de interventies langer duren.
2. WELKE CRITERIA ZIJN NIET-RELEVANT?
Het Hof somt ook een aantal criteria op die irrelevant zijn bij de beoordeling of er al dan niet sprake is van arbeidstijd. Het gaat om:
Organisatorische problemen die het gevolg zijn van natuurlijke omstandigheden of van de vrije keuze van de werknemer (bv. de afstand tussen de woonplaats van de werknemer en de werkplaats);
De omstandigheid dat er weinig vrijetijdsactiviteiten zijn in de omgeving die de werknemer niet kan verlaten tijdens een wachtdienst;
De omstandigheid dat de werkplaats moeilijk bereikbaar is;
De toekenning van een dienstwoning door de werkgever in de omgeving van de werkplaats.
3. GEEN LINK MET LOON, MAAR WEL EEN LINK MET WELZIJN (PSYCHOSOCIALE RISICO’S)
Het Hof herhaalt dat de kwalificatie als arbeidstijd geen impact heeft op de wijze waarop werknemers voor wachtdiensten worden vergoed. Het is dus perfect mogelijk dat wachtdiensten anders worden betaald dan effectieve prestaties, bijvoorbeeld door de toekenning van een lagere wachttoelage i.p.v. het gewone loon.
Ongeacht de kwalificatie van wachtdiensten (arbeidstijd of rusttijd), kan een werkgever op basis van zijn algemene welzijnsverplichtingen, geen al te lange of frequente wachtdiensten invoeren, aangezien dat een psychosociaal risico op het welzijn van de werknemers kan inhouden.
4. TO DO
Het is belangrijk na te gaan welke modaliteiten aan stand-by- of wachttijden zijn gekoppeld (bv. verplichting om thuis te blijven, de interventietijd, het gemiddeld aantal oproepen). Hoe dwingender de modaliteiten, hoe meer kans bestaat dat de wachtdiensten integraal als arbeidstijd zullen worden beschouwd. Om dat risico te vermijden, kunt u overwegen om een aantal modaliteiten te versoepelen of in bijkomende faciliteiten te voorzien.
