Grafische en beeldende kunstenaars (denk aan schilders, fotografen, enz.) hebben recht op een vergoeding wanneer hun werken worden doorverkocht door spelers uit de professionele kunsthandel (bijvoorbeeld via een galerij, antiquair of veiling). Het gaat om een “doorverkoop” van het kunstwerk, dus niet om de eerste verkoop door de kunstenaar zelf, maar om latere verkopen. De bedoeling is om de kunstenaar te laten meegenieten van latere prijsstijgingen van zijn werken. Dit artikel bespreekt hoe het volgrecht in de praktijk wordt georganiseerd.
Volgrecht: hoe gebeuren aangifte en betaling concreet?
Verplicht gebruik van uniek platform
Spelers uit de professionele kunsthandel die betrokken zijn bij de doorverkoop van een kunstwerk (als koper, verkoper of tussenpersoon) zijn verplicht om de doorverkoop te melden bij het unieke platform (www.resaleright.be), en via dit platform het volgrecht te betalen. Dit platform werd opgericht door de beheersvennootschappen voor auteursrechten Sabam en Sofam.
Dit platform moet verplicht gebruikt worden bij doorverkoop in België. Een kunstenaar kan niet rechtstreeks bij de doorverkoper een vergoeding claimen voor het volgrecht. Hij zal hiervoor steeds het uniek platform moeten gebruiken. Ook de professionele doorverkoper kan het platform niet omzeilen door rechtstreeks aan de kunstenaar te betalen. Hij zal steeds de doorverkoop moeten melden en de vergoedingen betalen via het platform. Ook buitenlandse kunstenaars (of hun erfgenamen) moeten gebruik maken van het unieke platform in geval van doorverkoop van kunstwerken in België. Op zich is het gebruik van een centraal aanspreekpunt een goede zaak, aangezien dit meer garanties biedt voor een effectieve betaling van de vergoedingen.
Aansluiten bij Sabam of Sofam?
Als de kunstenaar niet aangesloten is bij een beheersvennootschap (bijv. Sabam of Sofam), dan kan de kunstenaar zelf het volgrecht opeisen via het unieke platform. Als de kunstenaar wel aangesloten is bij een beheersvennootschap, dan zal deze de nodige stappen ondernemen bij het unieke platform. Je moet dan niet zelf nagaan of er al dan niet een doorverkoop heeft plaatsgevonden. Het platform zal dan de ontvangen vergoeding doorstorten aan de beheersvennootschap, die deze op haar beurt aan de kunstenaar zal betalen.
Een kunstenaar die geen lid is van een beheersvennootschap doet er dus best aan om regelmatig de website van het uniek platform te checken om te zien of zijn werken werden doorverkocht en er recht is op een vergoeding onder het volgrecht. Sabam en Sofam maken op het unieke platform www.resaleright.be immers de doorverkopen bekend waarvan zij werden in kennis gesteld. Zij zijn hier wettelijk toe verplicht. Een kunstenaar kan zich ook op voorhand (voordat de doorverkoop plaats vindt) aanmelden bij het uniek platform, zodat het platform zelf contact kan opnemen bij een doorverkoop. Goed om weten is dat het uniek platform hogere kosten aanrekent aan kunstenaars die geen lid zijn van Sabam of Sofam.
Doorverkoop via openbare veiling
Voor de doorverkopen die plaatsvinden in het kader van een openbare veiling zijn de actoren uit de professionele kunsthandel die bij de doorverkoop betrokken zijn als verkoper, koper, of tussenpersoon, de openbare ambtenaar (deurwaarder of notaris), en de verkoper hoofdelijk verplicht om het uniek platform binnen een maand na de verkoop in kennis te stellen van de doorverkoop (via een aangifte moet o.a. de naam van de kunstenaar, de titel van het kunstwerk, de datum van de verkoop en de verkoopprijs worden meegedeeld). Zij zijn ook hoofdelijk verplicht om de vergoedingen te betalen binnen twee maanden na de kennisgeving via het uniek platform. In de praktijk zal het uniek platform de volgrechten berekenen en een factuur opstellen.
Doorverkoop niet via veiling
Voor de doorverkopen die niet plaatsvinden in het kader van een openbare veiling (bijvoorbeeld via een galerij, antiquair, tussenpersoon, enz.) zijn de actoren uit de professionele kunsthandel die bij de doorverkoop betrokken zijn als verkoper, koper, of tussenpersoon, en de verkoper hoofdelijk verplicht het unieke platform binnen drie maanden (en ten laatste de 20e dag na elk kalenderkwartaal) in kennis te stellen van de doorverkoop (aangifte van dezelfde gegevens als hierboven opgesomd voor veiling-verkopen). Zij zijn ook hoofdelijk verplicht om de vergoedingen binnen twee maanden na de kennisgeving te betalen via het uniek platform (het platform zal een factuur opstellen).
Deadline: tot vijf jaar na verkoop
De kunstenaar kan zijn rechten doen gelden binnen een termijn van vijf jaar vanaf de datum van de doorverkoop. Na vijf jaar vervallen de rechten van de kunstenaar. Met andere woorden: als de kunstenaar geen lid is van een beheersorganisatie, niet geïdentificeerd kan worden door het uniek platform en zelf ook geen contact opneemt met het platform, dan zullen Sabam en Sofam de niet-geclaimde vergoedingen onder hun leden verdelen.
Tot drie jaar na de doorverkoop kan het uniek platform alle inlichtingen opvragen bij de actoren uit de professionele kunsthandel die betrokken waren bij de doorverkoop. Het uniek platform kan deze informatie ook opvragen i.v.m. kunstenaars die geen lid zijn van Sabam of Sofam.
Voorwaarden en modaliteiten van het volgrecht:
Oorspronkelijk werk van grafische of beeldende kunst
Het moet gaan om een “oorspronkelijk kunstwerk” van grafische of beeldende kunst, zoals bijvoorbeeld afbeeldingen, collages, schilderingen, tekeningen, gravures, prenten, lithografieën, beeldhouwwerken, tapisserieën, keramische werken, glaswerk en foto’s .
Het kunstwerk moet oorspronkelijk zijn in de zin van het auteursrecht. Het volgrecht is immers een onderdeel van het auteursrecht (dit houdt in dat ook de andere kenmerken van het auteursrecht van toepassing zijn voor het volgrecht, o.a. wat betreft de duur).
Bepaalde werken vallen niet onder het volgrecht omdat het geen werken van grafische of beeldende kunst zijn. Zo geldt het volgrecht bijvoorbeeld niet voor muziekwerken, films, architectuur, enz.
Kopieën van kunstwerken die door de kunstenaar zelf (of in zijn opdracht) in beperkte oplage zijn gemaakt vallen ook onder het volgrecht. De vraag is natuurlijk wat precies bedoeld wordt met een “beperkte oplage.” In de praktijk gaat het meestal om kopieën die genummerd of gesigneerd zijn door de kunstenaar (denk aan gravures of etsen die genummerd zijn of reproducties die door de kunstenaar voorzien werden van een handtekening). Kopieën die na de dood van de kunstenaar gemaakt worden vallen echter niet onder het volgrecht, ook al worden ze in beperkte oplage gemaakt.
Doorverkoop van het kunstwerk
Het moet gaan om een doorverkoop van een kunstwerk. Als de kunstenaar zelf zijn kunstwerk verkoopt of weggeeft, dan is er geen vergoeding verschuldigd onder het volgrecht. Wanneer de verkrijger later het kunstwerk doorverkoopt, dan zal het volgrecht wel van toepassing zijn. Het volgrecht is immers enkel van toepassing op een verkoop na de eerste overdracht door de auteur (die eerste overdracht kan ook een schenking zijn of een erfenis).
Actoren uit de professionele kunsthandel
Er moeten spelers uit de professionele kunsthandel betrokken zijn bij de doorverkoop als verkoper, koper of tussenpersoon. Denk aan een veilinghuis, een kunstgalerij, een antiquair of een andere kunsthandelaar.
Het volgrecht geldt dus niet bij een verkoop tussen een particuliere verkoper en een particuliere koper (deze zijn geen actoren uit de professionele kunsthandel). Het volgrecht geldt ook niet bij verkoop door een particulier aan een museum dat geen winstoogmerk heeft en open staat voor het publiek. Het volgrecht geldt evenmin bij een openbare verkoop door een curator na een faillissement. Ook geldt het volgrecht in principe niet wanneer een kunstgalerij met een kunstenaar afspreekt dat deze zijn werk mag ten toonstellen in ruil voor een percentage van de verkoopprijs indien het werk verkocht wordt. In een dergelijk geval vindt er enkel een (eerste) overdracht plaats tussen de kunstenaar en de koper, niet tussen de kunstenaar en de galerij.
Geen volgrecht voor promotieverkopen
Het volgrecht is niet van toepassing op een doorverkoop waarbij de verkoper het kunstwerk minder dan drie jaar voor de doorverkoop rechtstreeks van de kunstenaar heeft verkregen en de doorverkoopprijs beperkt is tot 10.000 euro. Het is aan de verkoper om te bewijzen dat deze uitzondering van toepassing is. Het gaat hier vaak om nog niet doorgebroken kunstenaars, wiens werken rechtstreeks door de verkoper – bijvoorbeeld een galerij – van de kunstenaar gekocht werden (zgn. Promotieverkopen). Er geldt wel een aangifteplicht voor dergelijke verkopen indien deze buiten een openbare veiling plaatsvinden, maar er zal geen vergoeding verschuldigd zijn.
Volgrecht ook voor buitenlanders?
Onderdanen van EU of EER lidstaten kunnen bij doorverkoop van een kunstwerk in België onder het Belgische volgrecht aanspraak maken op een vergoeding. Onderdanen van andere landen (geen EU of EER landen) kunnen in België slechts aanspraak maken op het volgrecht als de wetgeving van hun land een vergelijkbaar volgrecht toekent aan Belgen (vereiste van reciprociteit). Wanneer zij hun verblijfplaats in België hebben, dan kunnen zij sowieso wel aanspraak maken op het volgrecht.
Wat m.b.t. openbare verkopen in het buitenland? Sabam en Sofam hebben wederkerigheidscontracten afgesloten met beheersvennootschappen uit andere landen. In principe kunnen Belgische kunstenaars op deze wijze een volgrecht claimen voor verkopen in deze landen.
Geen afstand van volgrecht mogelijk
Het volgrecht is een onvervreemdbaar recht. Het volgrecht kan niet worden overgedragen, en er kan geen afstand van worden gedaan (ook niet in een overeenkomst: een dergelijke clausule wordt als ongeldig beschouwd). Een kunstenaar kan wel via testament zijn volgrecht overdragen.
Duur van het volgrecht
Het volgrecht geldt in principe tot 70 jaar na de dood van de kunstenaar (het volgrecht volgt dus de duurtijd van het auteursrecht). Wanneer het kunstwerk door twee of meer auteurs is gemaakt, dan geldt het volgrecht tot 70 jaar na het overlijden van de langstlevende kunstenaar. Bij een anoniem of pseudoniem werk waarvan de auteur niet kan geïdentificeerd worden, geldt het volgrecht tot 70 jaar nadat het werk (op geoorloofde wijze) publiek is gemaakt. Als de kunstenaar zich binnen die periode kenbaar maakt, dan geldt zijn auteursrecht (inclusief volgrecht) tot 70 jaar na zijn dood.
Na de dood van de kunstenaar, komt het volgrecht toe aan zijn of haar erfgenamen (en andere rechtverkrijgenden) van de kunstenaar.
Hoe wordt het volgrecht berekend?
Het volgrecht wordt berekend op de doorverkoopprijs (exclusief belasting), op voorwaarde dat die minstens 2.000 euro bedraagt. Dit bedrag geldt dus als een minimumdrempel: wordt een kunstwerk verkocht voor een lagere prijs, dan zal er geen volgrecht van toepassing zijn.
Deze verkoopprijs is de prijs die door de koper betaald wordt, exclusief belastingen (zoals BTW), en inclusief kosten of honoraria van tussenpersonen.
Het bedrag van het volgrecht wordt berekend in schijven:
4% van het deel van de verkoopprijs t.e.m. 50.000 euro;
3% van het deel van de verkoopprijs van 50.000,01 euro t.e.m. 200.000 euro;
1% van het deel van de verkoopprijs van 200.000,01 euro t.e.m. 350.000 euro;
0,5% van het deel van de verkoopprijs van 350.000,01 euro t.e.m. 500.000 euro;
0,25% van het deel van de verkoopprijs boven 500.000 euro.
Het bedrag van het volgrecht is sowieso beperkt tot een maximumbedrag van 12.500 euro.
Onder het Belgische recht moet het tarief van de eerste schijf (4%) toegepast worden op de volledige doorverkoopprijs t.e.m. 50.000 euro, dus ook op de eerste 2.000 euro (dit ondanks de minimumdrempel). Mogelijks is deze regel niet in overeenstemming met het Europese recht.
Overigens lijkt deze regel ook te gelden in andere landen. Zo geldt deze bijvoorbeeld ook in het Verenigd Koninkrijk (de grote veilinghuizen voor kunst zijn gevestigd in Londen). In de verschillende EU lidstaten gelden dezelfde percentages en hetzelfde maximumbedrag. Wel kunnen de minimumdrempels verschillen. Zo geldt het volgrecht in het VK reeds vanaf een verkoopprijs gelijk aan het sterling equivalent van 1.000 euro. Er valt af te wachten hoe dit zal evolueren na de Brexit. In Nederland bedraagt de minimumdrempel overigens 3.000 euro. In Frankrijk is reeds een vergoeding verplicht vanaf een verkoopprijs van 750 euro.
Deze bedragen gelden per kunstwerk. Dit houdt in dat werken van grafische kunst of beeldende kunst die in aanmerking komen voor het volgrecht dus eigenlijk niet in loten mogen worden verkocht (aangezien dan de correcte prijs per werk niet kan berekend worden).
Sancties wanneer het volgrecht niet betaald wordt:
Als een professional actief op de kunstmarkt met opzet de uitoefening van het recht op informatie verhindert of belet, dan kan hij gestraft worden met een strafrechtelijke boete van 26 euro tot 25.000 euro. Deze boetes gelden onder andere bij een weigering om inlichtingen of documenten mee te delen of bij het wetens en willens meedelen van onjuiste gegevens. Deze boetes gelden ook in geval van valse aangiftes.
Het uniek platform rekent ook extra administratieve kosten aan wanneer de kennisgeving van de doorverkoop buiten de wettelijke verkoop gebeurt (10% op het verschuldigde volgrecht) en wanneer er geen kennisgeving gebeurt (20% op het verschuldigde volgrecht).
