'Appropriation Art' in de clinch met het auteursrecht: commentaar bij de zaak Tuymans

Inleiding

Kunstschilder Luc Tuymans maakte in 2013 het schilderij ‘A Belgian Politician'. Hij zocht daarbij inspiratie in een foto genomen door persfotografe Katrijn Van Giel van Jean-Marie Dedecker tijdens diens verkiezingsnederlaag in 2011. De foto werd gepubliceerd in de krant De Standaard.

Van Giel meent dat Tuymans haar toestemming had moeten vragen voor het gebruik van de foto. Ze dagvaardde Tuymans voor de Antwerpse stakingsrechter wegens inbreuken op haar auteursrecht. Tuymans wierp op dat zijn werk de foto parodieert zodat geen toestemming vereist is.

De stakingsrechter gaf Van Giel gelijk en beviel Tuymans de inbreuken stop te zetten onder verbeurte van een dwangsom van 500.000 euro per inbreuk.

1. Geniet de foto van Van Giel überhaupt auteursrechtelijke bescherming?

Uit het vonnis blijkt dat Tuymans de auteursrechtelijke bescherming van de foto van Van Giel niet betwist. Een gemiste kans.

De Belgische rechtspraak is zeer terughoudend bij het toekennen van auteursrechtelijke bescherming aan intellectuele creaties. Die houding wordt evenwel niet altijd even consequent doorgetrokken in het geval van foto's, waar de drempel voor auteursrechtelijke bescherming zeer laag wordt gelegd.

Bij de beoordeling van de auteursrechtelijke bescherming van een werk dienen telkens dezelfde appreciatiecriteria worden toegepast: is het werk origineel? Draagt het de persoonlijke stempel van de auteur?

De foto van Van Giel lijkt niet meer te zijn dan een loutere mechanische registratie van Jean-Marie Dedecker die afdruipt na zijn verkiezingsnederlaag. U kunt zich wel het beeld voor de geest halen van een Dedecker die belaagd wordt door tientallen fotografen die ‘in de vlucht' hun digitale fototoestellen onophoudelijk laten flitsen in de hoop een bruikbare foto te hebben genomen. Het onvolledige beeld van het hoofd van Dedecker bevestigt dit alleen maar.

Vergelijk het met foto's en televisiebeelden van sportevenementen zoals voetbalwedstrijden.

Zo oordeelde het Hof van Justitie van de EU dat de loutere weergave van sportwedstrijden via de televisie niet beschermd wordt door het auteursrecht, aangezien sportwedstrijden niet beschouwd kunnen worden als een intellectuele schepping. De spelregels laten immers geen ruimte voor creatieve vrijheid (HvJ 4 oktober 2011, C-403/08, FAPL t. QC Leisure e.a., r.o. 96 - 99).

In een geschil omtrent de auteursrechtelijke bescherming van sportfoto's stelde de Brusselse Rechtbank van Koophandel eveneens dat: "De foto's van Camp Nou bijvoorbeeld zijn de loutere registratie van een stadion op een welbepaald moment zonder dat het bewijs geleverd wordt dat aan deze foto's een intellectuele schepping voorafging of waarin precies hun originaliteit ligt." (Kh. Brussel (22ste kamer), 27 december 2012, A/11/04884, ongepubl.).

Werken die overgelaten worden aan het toeval of voorspruiten uit een zuiver technische operatie zonder ingrijpen van de menselijke geest kunnen geen auteursrechtelijke bescherming genieten. Een noemenswaardige activiteit van de menselijke geest dient te worden aangewezen.

2. ‘A Belgian Politician' is een nieuw, oorspronkelijk en beschermd werk

Meer dan een parodie heeft Tuymans een nieuw en oorspronkelijk werk gecreëerd dat onbetwistbaar zijn stempel draagt. Het werk van Tuymans transcendeert de foto van Van Giel.

De foto van Van Giel laat niet onmiddellijk toe haar stempel te herkennen. Dat is anders met het schilderij dat als een typische Tuymans wordt herkend.

Tuymans werd geïnspireerd door de foto van Van Giel, zoals hij bevestigde in verschillende interviews. Inspiratie staat echter nog niet gelijk aan reproductie/adaptatie.

Tuymans' werk valt onder de noemer ‘Appropriation Art'. Deze kunstenaars hernemen en transformeren andere werken, plaatsen ze in een andere context of voegen er iets aan toe zodat een nieuwe creatie ontstaat. Vaak, maar niet altijd, gaat de nieuwe creatie gepaard met het bekritiseren van de hernomen werken of het maatschappijbeeld waarvoor die werken symbool staan. Die creatie is in vele gevallen méér dan een adaptatie van het initiële werk.

Indien wordt erkend dat de extra dimensie die Tuymans heeft toegevoegd, een nieuw auteursrecht doet ontstaan, is het niet langer nodig de ‘escape'-route van de parodie te bewandelen.

In de Amerikaanse zaak Cariou t./ Prince, 714 F. 3d 694 (2d Cir. 2013) erkende de rechtbank het ontstaan van een dergelijk nieuw auteursrecht.

Fotograaf Patrick Cariou publiceerde in 2000 het boek ‘Yes, Rasta', een fotoreportage van de Rastafarigemeenschap in Jamaica. Richard Prince creëerde in 2008 de kunstcollectie ‘Canal Zone', een reeks kunstwerken waarin de foto's van Cariou werden verwerkt.

Prince liet zich inspireren door de oorspronkelijke foto's en onderwierp ze aan een hele reeks transformaties o.a. door ze af te drukken en het formaat te vergroten, de foto's wazig te maken of te verscherpen, door objecten en kleur toe te voegen, en door verschillende foto's samen te voegen tot één compositie of de foto's samen met andere werken in een compositie te gieten.

De rechter in hoger beroep oordeelde dat Prince geen inbreuk pleegde op de auteursrechten van Cariou. Prince creëerde een nieuw en origineel werk: "Where Cariou's serene and deliberately composed portraits and landscape photographs depict the natural beauty of Rastafarians and their surrounding environs, Prince's crude and jarring works, on the other hand, are hectic and provocative. (...) Prince used key portions of certain of Cariou's photographs. In doing that, however (...) Prince transformed those photographs into something new and different."

3. Disproportionele dwangsom

Het staat buiten kijf dat de opgelegde dwangsom van 500.000 euro per inbreuk disproportioneel is t.a.v. de royalties die de fotograaf mocht verwachten bij het verlenen van een licentie.

Tuymans had daarenboven kunnen verzoeken om hem een redelijke termijn (respijttermijn) toe te kennen zodat hij zich in regel kon stellen met de uitspraak en alle inbreuk makende voorwerpen (b.v. catalogi, reproducties, enz.) uit omloop kan halen.